ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, 9 ਅਕਤੂਬਰ (ਹਿੰ.ਸ.)। ਸਾਲ 1910 ਵਿੱਚ, ਪਹਿਲਾ ਅਖਿਲ ਭਾਰਤੀ ਹਿੰਦੀ ਸੰਮੇਲਨ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉੱਥਾਨ ਵੱਲ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਸਾਹਿਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੇਤਨਾ ਜਗਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਸੰਮੇਲਨ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਇਸਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਮਾਗਮ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।

ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਇੱਕ ਵੱਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਅਖਿਲ ਭਾਰਤੀ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ (ਪ੍ਰਯਾਗ) ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਕਾਸ਼ੀ ਦੀ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਮਹਾਮਨਾ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਸਤਾਨ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਬਿੰਦੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰੀ ਦੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਯਤਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਸਾਲ 1910 ਵਿੱਚ ਮਾਲਵੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਹੋਏ ਪਹਿਲੇ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਮਨਾ ਨੇ ਖੁਦ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਨੂੰ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸਭਾ ਦੀ ਵਾਟਿਕਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਿੜਿਆ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਲੀਲਾਂ, ਬਹਿਸਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਨੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਣਨ ਅਜੇ ਵੀ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਅੰਕਾਂ, ਸਾਲਾਨਾ ਬਰੋਸ਼ਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਬਾਡੀ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਦਫ਼ਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਰਾਜਰਿਸ਼ੀ ਬਾਬੂ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਟੰਡਨ ਵਰਗੀ ਮਿਹਨਤੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਨਾਲ, ਸੰਗਠਨ ਮਹਿਮਾ ਦੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲੱਗਾ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸ ਬੋਹੜ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੁਆਲੇ ਲਿਪਟੀ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਭੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਸਰਵ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਹੀਰਾ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ (ਭਾਰਤ ਕਲਾ ਭਵਨ) ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਦਾ ਰਿਣੀ ਰਹੇਗਾ। ਸਭਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਮਿੱਟ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ 22 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਚੌਕਸ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਸਥਾਪਿਤ ਭਾਰਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਾ ਇਹ ਬੇਮਿਸਾਲ ਖਜ਼ਾਨਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1986 ਵਿੱਚ ਸਭਾ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ 2007 ਤੱਕ ਸਭਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੇਠ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸੈਂਟਰਲ ਹਿੰਦੂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਭਾ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਖਜ਼ਾਨਾ ਵਧਦਾ-ਫੁੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਸਥਾਰ ਕਾਰਨ, ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ, ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਇੱਕ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸਨੂੰ 2007 ਵਿੱਚ ਬੀਐਚਯੂ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।ਸੰਵਤ 2006 ਵਿੱਚ, ਸਭਾ ਨੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸੇ ਵਿਕਰਮੀ ਸਾਲ ਵਿੱਚ, ਸਭਾ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਮਹਿਤਾਬ ਰਾਏ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਹੀ ਲਮਹੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਯਾਦਗਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮਹਿਤਾਬ ਬਾਬੂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਘਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਭਾ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨੇੜੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ, ਉੱਥੇ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਯਾਦਗਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਯਾਦਗਾਰ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਾਬੂ ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।

ਹਿੰਦੂਸਥਾਨ ਸਮਾਚਾਰ / ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ