ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, 26 ਸਤੰਬਰ (ਹਿੰ.ਸ.)। ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਸਮਾਨ 'ਤੇ 62 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਜੰਗਾਂ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਮਿਗ-21 ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਅੱਜ ਆਖਰਕਾਰ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਹਵਾਈ ਬੇੜੇ ਤੋਂ ਵਿਦਾਇਗੀ ਲੈ ਲਈ। ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਉਡਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ੋਰਿਆ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਗਾਥਾ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਇਲਟਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਲਈ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਏਅਰਬੇਸ ਤੋਂ ਵਿਦਾਇਗੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਤਾਕਤ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਹਲਕਾ ਲੜਾਕੂ ਤੇਜਸ ਮਾਰਕ-1ਏ, ਇਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲਵੇਗਾ।

ਮਾਰਚ 1963 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਬੇੜੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਪਰਸੋਨਿਕ ਜਹਾਜ਼ ਮਿਗ-21, ਹੁਣ 60 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। 50 ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸਨੂੰ 11 ਦਸੰਬਰ, 2013 ਨੂੰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ, ਮਿਗ-21 ਸੁਰੱਖਿਆ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ 170 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਪਾਇਲਟਾਂ ਅਤੇ 40 ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। 1966 ਅਤੇ 1984 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, 840 ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇੰਜਣ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਜਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਟਕਰਾਉਣ ਨਾਲ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ। ਮਿਗ-21 ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹਾਦਸਿਆਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਉੱਡਣ ਵਾਲਾ ਤਾਬੂਤ ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ।ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਬੇੜੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਚ 1963 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ ਪਹਿਲਾ ਸੁਪਰਸੋਨਿਕ ਜਹਾਜ਼ ਮਿਗ-21, ਹੁਣ 60 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। 50 ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ 11 ਦਸੰਬਰ, 2013 ਨੂੰ ਰਿਟਾਇਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ, ਮਿਗ-21 ਸੁਰੱਖਿਆ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ 170 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਪਾਇਲਟ ਅਤੇ 40 ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। 1966 ਅਤੇ 1984 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, 840 ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰੈਸ਼ ਹੋ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇੰਜਣ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਨਾਲ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ। ਮਿਗ-21 ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹਾਦਸਿਆਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਉੱਡਦਾ ਤਾਬੂਤ ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਮਿਗ-21, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਫੁਰਤੀ, ਸਟੀਕਤਾ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਕਾਰਨ ਪਾਇਲਟਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸੀ, ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਿਗ-21 ਬਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 11,496 ਮਿਗ-21 ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰੂਸੀ ਕੰਪਨੀ ਨੇ 1985 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਮਿਗ ਬਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੁਧਰੇ ਹੋਏ ਮਾਡਲ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਿਗ-21 ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰੂਸੀ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਬਾਕੀ 54 ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਗ-21 ਬਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮਿਗ-21 ਨੂੰ 'ਮਿਗ-21 ਬਾਈਸਨ' ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬੇੜੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮਿਗ-21 ਨੇ ਹਰ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਫੌਜੀ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। 1963 ਵਿੱਚ ਲੜਾਕੂ ਬੇੜੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਮਿਗ-21 ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਕਮਰ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1971 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੇ ਢਾਕਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਭਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸਨੇ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੋਹਰੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ, ਮਿਗ-21 ਨੇ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਾਇਲਟਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

ਮਿਗ-21 ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਉਦੋਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ 27 ਫਰਵਰੀ, 2019 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬਾਲਾਕੋਟ ਏਅਰ ਸਟ੍ਰਾਈਕ ਦੇ ਜਵਾਬ ’ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿੰਗ ਕਮਾਂਡਰ ਅਭਿਨੰਦਨ ਵਰਥਮਾਨ ਨੇ ਇਸੇ ਜਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਅਮਰੀਕੀ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼, ਐਫ-16 ਨੂੰ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿੰਗ ਕਮਾਂਡਰ ਅਭਿਨੰਦਨ ਵਰਥਮਾਨ ਨੂੰ ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਫੜ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਕੂਟਨੀਤਕ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਮਿਗ-21 ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਚੁਸਤੀ ਅਤੇ ਸਟੀਕ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਫਾਇਰਪਾਵਰ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਮਿਗ-21 ਦੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਕੋਲ 29 ਲੜਾਕੂ ਸਕੁਐਡਰਨ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਲੋੜ 42 ਹੈ। ਮਿਗ-21 ਦੇ ਵਿਦਾਇਗੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਠੀਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ 25 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਐਚਏਐਲ ਨਾਲ 97 ਐਲਸੀਏ ਮਾਰਕ-1ਏ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਐਚਏਐਲ ਹੁਣ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਲਈ ਕੁੱਲ 180 ਐਲਸੀਏ ਤੇਜਸ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰੇਗਾ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ, ਨਵੇਂ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਐਲਸੀਏ ਤੇਜਸ ਐਮਕੇ-1 ਅਤੇ ਐਮਕੇ-2 ਜਹਾਜ਼ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਘੱਟ ਹੋਈ ਸਕੁਐਡਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣਗੇ।

ਹਿੰਦੂਸਥਾਨ ਸਮਾਚਾਰ / ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ